Podstawowe informacje o wypaleniu zawodowym.

Opracowała Elżbieta Słonina.

Wypalenie zawodowe to rodzaj kryzysu powodujący dotkliwe, obciążone poważnymi następstwami szkody. Wypaleniu często ulegają ci, którzy najlepiej rokują w swoim zawodzie. Wypalenie zagraża osobom, które pracują w zawodach gdzie istotą pracy jest bliski kontakt z innymi ludźmi.

Wypalenie jako termin kryzysu osobistego pojawiło się w latach 70-tych i pierwotnie służyło jako określenie pacjentów psychiatrycznych, którzy jawili się jako wypaleni fizycznie, emocjonalnie.

W 1974 r. Herbert Frudenberger wykorzystał to pojęcie dla opisania stanu młodych, idealistycznie nastawionych wolontariuszy pracujących w domach pomocy społecznej itp. Po pewnym czasie byli wstanie gorszymi niż ich podopieczni.

Według Maslach – wypalenie jest zespołem wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji (nieosobowe traktowanie klienta) i obniżonego poczucia dokonań osobistych.

Objawy wypalenia: męczliwość, poczucie utracenia złudzeń, uczucie bezradności, beznadziejności, negatywna samoocena, negatywne postawy wobec własnej pracy, ludzi a nawet samego życia.

Obszary (kategorie) wypalenia zawodowego:

1) behawioralny:

• zmniejszenie ilości lub jakości pracy
• zwiększenie spożywania alkoholu, leków
• nasilenie nieobecności w pracy
• użalanie się
• „koncentracja na zegarku”
• niezdolność do radzenia sobie nawet z małymi problemami
• brak kreatywności, streotypowość
• rutyna, utrata radości
• strach przed pracą
• próby samobójcze

2. fizyczny:

• świadomość funkcjonowania na niższym poziomie
• chroniczne zmęczenie
• bóle głowy zaburzenia snu
• koszmary senne
• zaburzenia gastryczne, zaburzenia jedzenia
• uzależnienia
• astma
• wysokie ciśnienie krwi

2. kategoria interpersonalna (pisuje jakoś relacji z innymi):
   • wycofywanie się z relacji rodzinnych
   • kompulsywne, przymusowe poczucie konieczności „brania wszystkiego na własną głowę”
   • załamanie długotrwałych związków
   • drażliwość w kontaktach
   • brak rozdziału miedzy życiem zawodowym a rodzinnym
   • poczucie samotności
   • nasilona manifestacja złości
3. postawy:
   • utrata zaangażowania
   • poczucie zagubienia sensu tego, co się robi
   • uczcie pustki
   • „huśtawka” między poczuciem wszechmocy i zupełnej niekompetencji
   • poczucie niższości
   • perfekcjonizm
   • brak zaufania do szefów

DYNAMIKA WYPALENIA (proces ten opisali Edelwich, Brodsky)

Proces rozciągnięty jest w czasie i podobny jest do erozji.

Kryzys pojawia się, gdy osoba jest już tak zmęczona, że podejmuje „nadzwyczajne środki” poradzenia sobie ze stresem np. zmienia pracę, choruje psychosomatyczna, uzależnia się.

• ETAP 1: entuzjazm

Rozpoczęcie pracy, nadzieje, nierealistyczne oczekiwania

• ETAP 2: stagnacja

Zaczynamy odczuwać, że osobiste, finansowe, zawodowe potrzeby nie są zaspokojone.

Brak nam pozytywnych wzmocnień do pracy: zewnętrznych (uznania), wewnętrznych (poczucie sensu)

• ETAP 3: frustracja

Zaczynamy kwestionować efektywność, wartość, efekty własnych wysiłków. Frustracja jest zaraźliwa, kilku nauczycieli, ma poważny wpływ na innych. Jeśli nie zacznie się o tym mówić, to może doprowadzić do ostatecznego etapu.

• ETAP 4: apatia

Najczystsza manifestacja wypalenia. Chroniczna niewrażliwość, obojętność w odniesieniu do sytuacji zawodowych, do zadań, wartości, standardów. Jest to już poważny kryzys.

Jako podstawowy mechanizm obronny pojawia się zaprzeczanie „ nie ma sprawy”, „o co chodzi?” itp.

Jeśli pomoc nie nadejdzie to syndrom wypalenia trwa.

Trzy komponenty kryzysu:

• wyczerpanie emocjonalne – zmęczeni, bóle itp., infekcje
• depersonalizacja – utrata osobistego, podmiotowego stosunku do uczniów, izolacja
• poczucie braku osiągnięć – nieefektywność, bezsensowność, utrata identyfikacji z pełnioną rolą.

Przyczyny wypalenia:

1. Indywidualne:
   • predyspozycje osobowościowe

– osobowość typu A(opisana przez Freidmana, Rosemana w latach 50 – tych) — wysoki poziom ambicji, skłonności do rywalizacji, sukcesu, silna potrzeba kontrolowania otoczenia, trudności z otwartą ekspresją uczuć, nierealistyczne cele, stale tłumione rozdrażnienie i gniew brak adekwatnej samooceny, stałe poczucie nie zdążania na czas.

Prawdopodobnie większość cech składających się na typ A ma charakter wyuczony, jest możliwa zmiana zachowań, przeżyć

• określone przekonania, stereotypy dotyczące samego siebie i własnej pracy („moja praca to moje życie”, „by dobrze wykonywać moją pracę i podtrzymywać poczucie własnej wartości muszę być akceptowany i lubiany przez wszystkich w pracy”, „nie mogę stawiać granic”, „inni powinni lepiej wartość mojej pracy i bardziej mnie wspierać.”, „pomyłki, które popełniłem determinują to, co będzie w przyszłości”, „wszystko powinno iść tak jak sobie zaplanowałem”

2. Instytucjonalne:

To wszystko, co wynika ze struktury czy funkcjonowania szkoły (jest to istotny stresor) np. wymagania, utrudnienia, niski poziom wsparcia

SPECYFIKA WYPALENIA NAUCZYCIELI – stresory specyficzne dla nauczycieli wg, H.Sęk

• ambiwalencja – rola nauczyciela: bliskość z uczniem a jednocześnie potrzeba wywiązywania się z funkcji edukacyjnej
• częsta niemożność doświadczania bezpośrednio efektów własnej pracy
• silny stres z powodu zachowania uczniów pozostaje w sprzeczności z oczekiwaniami i celami nauczyciela
• akty agresji, coraz brutalniejsza przemoc
• brak realnych narzędzi egzekwowania od uczniów spełnienia stawianych im wymagań, zarówno co do wymagań edukacyjnych, jak i zachowań
• materialne warunki pracy: liczne grupy, zła wentylacja, hałas
• stresowa konfrontacja z rodzicami
• napięcia i postawy rywalizacyjne w gronie nauczycielskim
• poczucie bycia poddanym zmianom w szkolnictwie, na które nie mamy wpływu
• konflikt między wysokimi oczekiwaniami społecznymi pod adresem nauczyciela a ich faktycznym prestiżem, statusem ekonomicznym
• błędne przekonanie, że powinni być lubiani

Bibliografia

Fengler J., Pomaganie męczy: wypalenie w pracy zawodowej, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000

Jachło M., Trzy stopnie wypalenia, Remedium, 1998, nr 2

Jałocho M., Jak radzić sobie z wypaleniem, Remedium 1998, nr 2

Karwulska Ptaszynska A., Wypalenie zawodowe u nauczycieli, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 1996,nr 8

Kędracka E., Wypalenie się zawodowe nauczycieli, Szkoła Zawodowa 1998, nr 4

Kliś M., Kossewska J., Cechy osobowości nauczycieli a syndrom wypalenia zawodowego, Psychologia Wychowawcza 1998, nr 2

Krawulska – Ptaszynska A., Analiza czynników wypalenia zawodowego u nauczycieli szkół średnich, Przegląd Psychologiczny, 1992, nr 3

Król B., Przeciwdziałanie wypaleniu się w pracy wychowawczej, Chowanna, 1994

Maslach Ch., Wypalenie się utrata troski o człowieka, Psychologia i życie pod red P.G. Zimbardo i F. L. Ruch, PWN, Warszawa 1988

Moczydłowska J., Wypalenie zawodowe, Problemy alkoholizmu 2002, nr 1

Nowak M., Nie daj się wypalić, Nowa Szkoła 2001, nr 10

Olech A., Wypalenie zawodowe, Remedium, 1999, nr2

Sęk H. Red., Wypalenie zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, PWN Warszawa 2000

Solińska L., Świętochowski W., Temperamentalne i osobowościowe determinanty wypalenia zawodowego u  auczycieli, Psychologia Wychowawcza 1998, nr2

Stróżyński K., Wypalenie na własne życzenie, Nowa Szkoła, 2001 nr 10

Świętochowski W., Wypalenie zawodowe u nauczycieli – co to jest i jak się przed nim obronić?, Szkoła Zawodowa 1995, nr 10

Tomal V., Wypalenie zawodowe nauczycieli, Nowa Szkoła 2002, nr 8

Tucholska S., Stres w zawodzie nauczyciela, Psychologia Wychowawcza, 1996, nr 5

Żłobicki W., Nauczycielski niebyt : o syndromie wypalenia zawodowego, Edukacja alternatywna: nowe teorie, modele badań, reformy pod red. Jacka Piekarskiego i Bogusława Śliwerskiego, Wydawnictwo IMPLUS, Kraków 2000